جایگاه هنر آجركاری تزیینی در معماری دوره پهلوی اول
هنرآجركاری به عنوان پدیدهای برجسته در تاریخ معماری این سرزمین، دارای اصالت و پیشینهای غنی
است و با گونههای تصویری و تزیینی مختلف، حضور و هویتی دیرینه داشته است. در دوره معاصر، همزمان با
میراث داری این اصالت از گذشته، با معماری معاصر جهانی )از نئوکالسیک تا مدرن( تالقی داشته که در فرآیند
این همنشینی، تركیب، تلفیق و تاثیرپذیری خود، شكلها و بیانهای تصویری متفاوت و یا تازهای آفریده که
منجر به بروز شکلهای جدیدی از تزیینات در معماری معاصر ایران گشته است. این نوشتار، بدنبال پردازش
و بیان آن است كه هنر تزیینی آجركاری در دوره معاصر و به ویژه در عصر پهلوی اول )1299-1320شمسی(،
علیرغم تنوع سبكی در معماری، توانسته است تعدد تركیبات طر ح و تنوع نقش و فرم را ایجاد كند كه در
مقطع معاصر به عنوان شیوه شاخص، منحصر به فرد و بازگوكننده هنری ایرانی است. در این تحقیق، با شیوه
پژوهش كیفی و سپس با استناد و انطباق به 32 اثر تزیینی در 7 حوزه کاربری تزیینی كه در آثار معماری با
كاربریهای متفاوت و در شهرهای مختلف این دوره انجام گشته، نتایجی را حاصل شده كه نشان میدهد،
هنر آجركاری تزیینی در دوره پهلوی اول، چه در طر ح و نقش، چه در تركیب مصالح تزیینی و در بستر حوزههای
مختلف سبكی معماری این دوره )طبق جدول و نمودارهای ارائه شده (، به چه میزان در فرآیند نوپردازی
تزیینی خود، متاثر از آثار گذشته ایرانی اسالمی و یا كالسیك ایرانی و غربی بوده است.
. ویژگی‌های معماری دوره‌ی پهلوی اول
برونگرایی
برونگرایی که پدیدهای زاییده‌ی تفکر مدرن و پیوندخورده با فرآیند تجددگرایانه بود، نخست در اندیشه‌ها شکل گرفت
و سپس با پذیرش آن به معماری و ایجاد بناهای شهری نوین سرایت کرد. اولین ساختمان‌های بزرگ و مهم شهر نظیر شهربانی،
شهرداری، وزارتخانه‌ها، بانک‌ها و مراکز تجاری در راسته‌ی خیابان‌ها به نمایش فعالیت و رفتارهای خود پرداختند که پیش از این
در درون انجام می‌شد. این نهضت نمایشی علاوه بر اینکه فضای بیرونی را فعال‌تر، زنده‌تر، شلوغ‌تر و متنوع‌تر ساخت به سرعت وارد
بافت شهری و حوزه‌ی مسکونی نیز شد و بافت شهرها به گونه‌ای درآمد که اگر چه دیر یا زود این امر انجام می‌شد، اما بی‌پروا
و گستاخانه صورت گرفت؛ همچنان‌که حصار ناصری به مثابه نماد درونگرایی در شهرسازی کهن فرو ریخت، در حالی که هیچ مانعی
برای توسعه‌ی شهر و گرایش برونگرایانه نبود.
پـلان
پلان‌ها به دلیل حضور سریع و بدون وقفه‌ی عملکردهای جدید در معماری، عیناً و بدون تطبیق محلی و فرهنگی وارد حوزه معماری
ایران شد و رشد این پدیده‌ی بدون پیشینه، بیشتر در حوزه‌ی آموزشی نظیر مدارس و دانشگاه‌ها و حوزه‌ی اداری و حکومتی نظیر
وزارتخانه‌ها، پست، شهرداری، شهربانی و بانک‌ها صورت پذیرفت، پدیدهای که به‌طور کامل از غرب وارد معماری ایران شد. در این دوره،
هرچند ظاهر بناها گاه توانست عناصر گذشته‌ی معماری را به خود بگیرد، ولی داخل بنا نتوانست روابط فضایی پیشین را در خود جای دهد.
در این میان پله‌ها و راهروها از اهمیتی بالا در تنظیم روابط و عملکرد فضاهای داخلی برخوردار شدند و عناصر دیگر نظیر آب، آبنما،
باغچه و گیاه به بیرون ساختمان کشانده شدند. از طرف دیگر پلکان داخلی بناها که قبل از دوره‌ی معاصر از ارزش فضایی و مکانی
کمتری نسبت به دیگر فضاهای داخلی برخوردار بود و این ویژگی در تمامی بناها از خانه‌ها تا مساجد و کاخ‌ها وجود داشت،
به فضایی بزرگ، چشمگیر و تشریفاتی بدل شد و از نظر ترکیب‌بندی فضاها، مکانی مهم، با ارزش و قابل دسترسی سریع را
به خود اختصاص داد. بهترین نمونه‌های استفاده از پلکان وسیع داخلی در بناهای این دوره را می‌توان در مجموعه بناهای شهرداری‌ها،
شهربانی‌ها و به طور کلی در بناهای اداری بزرگ، پررفت‌وآمد و حجیم مشاهده کرد. شکل غالب پلکان‌های داخلی بناها به گونه‌ای
است که در ابتدا با پلکان عریض شروع و سپس در ادامه و در محل پاگرد به دو پلکان در طرفین تقسیم می‌شود یا از ابتدا با دو پلکان
از طرفین که معمولاً به شکل حلزونی و بدون پاگرد هستند، ساخته شده که تمامی این شکل از پله‌ها از معماری اروپایی به ایران وارد شد.
ساخت، مواد و مصالح
نمونه‌های متعدد بناهای دوره‌ی پهلوی اول، به ویژه آثاری که در دهه‌ی اول ساخته شدند، نشان میدهد که ساخت آنها ترکیبی
از مواد و مصالح مختلف است. این مصالح ساختمانی شامل کاشی، آجر و سنگ و پنجره‌ها و درهای چوبی و نیز نرده‌ها و محافظ‌های
پنجره‌ها و بعضاً سقف‌های فلزکاری‌شده است؛ ترکیبی که بیشترین نقش را در این آرایش ساختمانی دارد، آجر است.
بناهای دوره‌ی پهلوی اول در تأثیر از معماری غرب، کم‌ترین و دیرترین بهره‌گیری را در تکنولوژی ساخت و سیستم‌های ساختمانی
داشته است. هنگامی که در اروپا و امریکا، کاربرد فلز، بتن و سیستم‌های سازهای مورد استفاده قرار می‌گرفت، ساختمان‌های
این دوره در ایران هنوز به شیوه‌های سنتی و با خشت و آجر اجرا می‌شد. تیرآهن اولین و شاید تنها ماده‌ی مورد استفاده در این
دوره است که تنها برای پوشش سقفها به‌کار گرفته شد.
تنوع سبک‌های معماری دوره‌ی پهلوی اول
برای تبیین گرایش‌های مختلف معماری این دوران، تلاش‌های بسیاری انجام و تقسیم‌بندی‌های گوناگونی نیز ارائه شده است. به طور مثال علی‌اکبر صارمی معماری این دوره را این گونه تقسیم‌بندی می‌کند:
• ادامه‌ی راه گذشتگان و سیر تاریخی معماری،
• توجه آگاهانه به معماری پیش از اسلام،
• توجه به معماری پیش از مدرن غرب،
• ترکیب معماری پیش از اسلام، معماری دوران اسلامی و معماری پیش از مدرن اروپا.
محسن حبیبی نیز تقسیم‌بندی خود را از معماری این دوره اینگونه شرح میدهد:
• معماری شهری و معماری ساختمانی مبتنی بر ادامه‌ی سبک تهران دوره‌ی قاجاریه، تلفیقی از عناصر بومی و بیگانه،
• معماری مبتنی بر تلفیق شکوه و جلال گذشته‌های دور و آرمان‌های نوگرایانه، تقلید شکل معماری کهن از دوره‌های قبل و بعد از اسلام،
• معماری مبتنی بر سبک بین‌الملل، متأثر از جنبش معماری نوین اروپا،
• معماری مبتنی بر سبک کلاسیک اروپا (شیرازی و یونسی، 1390، 61).
بهروز پاکدامن درباره معماری این دوره می‌نویسد:
«در این دوره، گذشته از ادامه‌ی دو شیوهی دوره‌ی قبل یعنی معماری اواخر قاجار و شیوهی معماری نئوکلاسیک غرب، گرایش‌های متنوع معماری متأثر از آرت‌نوو به خصوص شیوهی معماری اوایل مدرن و ادامه‌ی آن در اواخر دوره‌ی مذکور در شیوهی معماری مدرن نیز رواج پیدا کرد. همچنین در این دوره فعالیت بسیاری در ارتباط با ایجاد یک «سبک ملی» که معرف تاریخ و فرهنگ کهن این سرزمین باشد، انجام شد» (پاکدامن، 1376، صص121-120).
بانی‌مسعود نیز در کتاب «معماری معاصر ایران» به سه گرایش در معماری این دوران اشاره می‌کند که عبارتند از:
• تداوم معماری اواخر قاجار
• سبک معماری اوایل مدرن
• نئوکلاسیک اروپا با تلفیق موتیف‌های ایرانی (سبک ملی)
و در ادامه در شرح این گرایش‌ها چنین بیان می‌کند:
اولین گرایش معماری این دوره را می‌توان همان معماری اواخر قاجار با تلفیق عناصر وارداتی دانست.
معماران سنتی در ایران دوره‌ی پهلوی اول بیشترین حامیان این گرایش بودند. در این دوره اکثریت مردم برای ساختن
ساختمان‌های کوچک و معمولی مانند خانه‌ها و ساختمان‌های تجاری، اغلب موارد به مهندس معمار مراجعه نمی‌کردند
و با کمک معماران سنتی اقدام به ساخت آنها می‌کردند. معماران سنتی این دوره با آموزه‌های سنتی خود و با الگوبرداری
از ساختمان‌های مهندسان طراح سعی می‌کردند که جنبه‌ها و نکته‌های معماری جدید را با روش‌ها و آنچه خود از معماری
سنتی می‌دانستند، بیامیزند. از آنجا که در این دوره معماران سنتی هنوز با منبع غنی معماری ایرانی اتصال داشتند،
از این آمیزش نتایج جالب‌توجه و گاه ارزشمندی در سبک معماری بناهای مسکونی و تجاری دوره‌ی پهلوی اول حاصل شد.
لذا ساختمان‌های این دوره را می‌توان در اصل تداوم همان سبک معماری دورگه‌ی قاجاری اواخر دوره‌ی ناصری با کمی تغییر
در مصالح و تکنیک ساخت دانست.
دومین گرایش معماری این دوره (گرایش به معماری اوایل مدرن) عمدتاً از سوی معماران خارجی و تحصیل‌کردگان ایرانی در
خارج از کشور حمایت می‌شد. معماری مدرن شکل‌گرفته در این دوره، در اصل معماری مدرنی بود که تحت تأثیر معماری مکتب
وین و هنر و معماری اکسپرسیونیسم آلمان پیش از سال 1930 میلادی قرار داشت. این شیوه تا حدودی تحت تأثیر تزیینات
جنبش آرنووی فرانسه بود. یکی از مهمترین معماران این سبک در دوره‌ی پهلوی اول که حدود شش سال (از 1314تا 1320 خورشیدی)
در ساخت و سازهای پهلوی اول فعالیت چشمگیری داشت، وارطان هوانسیان بود. جوهره‌ی مباحث وارطان، آشتی دادن هوشمندانه‌ی
معماری مدرن با معماری ایرانی است.
سومین گرایش معماری، که در اصل می‌توان آن را به عنوان سبک معماری دوره‌ی پهلوی اول نامید، معماری نئوکلاسیک اروپایی
با تلفیق موتیف‌های ایرانی عمدتاً ایران باستان است. این سبک در دوران بعدی، به خصوص در دوره‌ی پهلوی دوم، به عنوان
«سبک ملی» نامگذاری شد. در اصل این سبک چیزی نیست مگر خوانشی از معماری فاشیسم اروپا، عمدتاً معماری آلمان هیتلری،از زاویهی معماری نئوکلاسیک اروپایی که با چاشنی موتیف‌های ایران باستان (تخت جمشید) و دوران اسلامی (به خصوص در کارهای نیکلای مارکوف) رنگ و بوی ایرانی یافت .
تماس با صنایع آجر مبصّر : 09136070985
09136070965
